तराई-मधेसका जिल्लामा चैती छठको रौनक, आज ‘नहाय–खाय’

नयाँ इतिहास

३ दिन अघि

पाठक संख्या ८६

वीरगञ्ज : मधेस प्रदेशमा श्रद्धा, भक्ति र निष्ठाका साथ मनाइने चैती छठ पर्व आज (मङ्गलवार), चैत शुक्ल चतुर्थी तिथिबाट विधिवत् रूपमा सुरु भएको छ ।

चैती छठ पर्व चैत शुक्ल चतुर्थी (चौथी) देखि सप्तमीसम्म चार दिनसम्म विभिन्न विधि र परम्परागत उत्साहका साथ मनाइन्छ । पर्वको पहिलो दिन आज व्रतालुहरूले ‘नहाय–खाय’ विधिबाट यसको प्रारम्भ गरेका छन् । ‘नहाय–खाय’ अर्थात् पवित्र स्नान गरेर शुद्ध भोजन ग्रहण गर्ने परम्पराले व्रतको औपचारिक सुरुवात हुन्छ । यस दिन व्रतालुहरूले नदी, तलाउ वा पवित्र जलाशयमा स्नान गरी शुद्ध मनले व्रतको सङ्कल्प लिन्छन् र चोखो (शुद्ध) भोजन, जसलाई ‘चोखोनीतो’ पनि भनिन्छ, खाएर पर्वको थालनी गर्छन् ।

छठ पर्व सूर्य उपासनाको एक प्रमुख पर्व हो । छठ वर्षमा दुई पटक—शरद ऋतु (कार्तिक महिना) र वसन्त ऋतु (चैत महिना)—मा समान विधि र उत्साहका साथ मनाइन्छ । शरद ऋतुमा कार्तिक शुक्ल चौथीदेखि सप्तमीसम्म र वसन्त ऋतुमा चैत शुक्ल चौथीदेखि सप्तमीसम्म छठ पर्व सम्पन्न हुन्छ ।

मधेसमा छठलाई ‘महापर्व’ को रूपमा लिइन्छ, किनभने छठ पर्वमा जनजनको सहभागिता हुन्छ र सामाजिक एकताको भावना झल्किन्छ । यद्यपि, कार्तिकमा मनाइने छठको तुलनामा चैती छठमा सहभागिता अलि कम देखिन्छ, तर यसको धार्मिक महत्त्व र विधि विधानमा कुनै कमी छैन । छठ पर्व प्रकृति र सूर्यदेवप्रतिको कृतज्ञता व्यक्त गर्ने अवसर पनि हो ।

पहिलो दिन: नहाय–खाय

पर्वको पहिलो दिन व्रतालुहरूले बिहानै पवित्र जलाशयमा स्नान गर्छन् र घर फर्केर शुद्ध भोजन तयार पार्छन् । तयार पारिएको भोजनमा प्रायः चामल, दाल, फर्सीको तरकारी र नुनरहित सादा परिकार समावेश हुन्छ । यसलाई ‘चोखोनीतो’ भनिन्छ, जसले व्रतालुको शरीर र मनलाई शुद्ध बनाउने विश्वास गरिन्छ ।

दोस्रो दिन: खरना

दोस्रो दिन व्रतालुहरू दिनभरि निर्जल उपवास बस्छन् । साँझपख सख्खर (गुड) मा पकाइएको खिर र रोटी प्रसादको रूपमा तयार पारिन्छ । तयार पारिएको प्रसादलाई ‘खरना’ भनिन्छ । दोस्रो दिनको उपवास निकै कठोर मानिन्छ, किनभने पानीसमेत पिउन निषेध हुन्छ । खरना सम्पन्न भएपछि व्रतालुहरूले तेस्रो दिनको मुख्य व्रतका लागि तयारी थाल्छन् ।

तेस्रो दिन: सझिया घाटको अरघ

तेस्रो दिन, अर्थात् चैत शुक्ल षष्ठी तिथिमा, व्रतालुहरूले दिनभरि निराहार र निर्जल उपवास बस्छन् । साँझपख अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिन नदी, तलाउ वा जलाशयको घाटमा पुग्छन् । पानीमा उभिएर बाँसको टोकरी (सुपली वा डाला) मा ठेकुवा, केरा, उखु, सुन्तला, निबुवा, बोडी, सुथनी, मुला र हरियो तरकारीजस्ता सामग्री राखेर सूर्यलाई अर्पण गरिन्छ । तेस्रो दिनको विधिलाई ‘सझिया घाटको अरघ’ भनिन्छ । तेस्रो दिनको दृश्य निकै मनमोहक हुन्छ, जहाँ हजारौँ व्रतालुहरू घाटमा भेला भएर सूर्यदेवको आराधना गर्छन् ।

चौथो दिन: भोर घाटको अरघ र पारन

सप्तमी तिथिका दिन बिहान उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिएर पर्व समापन गरिन्छ । चौथो दिनको विधिलाई ‘भोर घाटको अरघ’ वा ‘पारन’ भनिन्छ । व्रतालुहरू बिहानै घाटमा पुग्छन् र उदीयमान सूर्यलाई अर्घ्य अर्पण गरेपछि प्रसाद ग्रहण गरी व्रत समाप्त गर्छन् । चौथो दिन परिवार र छिमेकीहरूबिच प्रसाद बाँड्ने र शुभकामना आदानप्रदान गर्ने चलन पनि छ ।

छठ पर्वको विशेषता र विश्वास

छठ पर्व सूर्यदेव र उनकी पत्नी षष्ठी (षष्ठी माता) को उपासना गर्ने पर्व हो । छठ व्रतको प्रभावले सन्तान सुख, स्वास्थ्य लाभ र मनोकामना पूरा हुने जनविश्वास छ । खास गरी छालाजन्य रोगबाट मुक्ति पाइने र शरीरमा सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ । छठ पर्वमा प्रयोग हुने सामग्रीहरू—जस्तै बाँसको टोकरी, माटोको भाँडा र प्राकृतिक फलफूल—ले प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्धलाई पनि दर्साउँछ ।

मधेसको पहिचानसँग जोडिएको पर्व

मधेसमा छठ पर्व केवल धार्मिक उत्सव मात्र होइन, यो यहाँको सांस्कृतिक पहिचान र सामुदायिक भावनाको प्रतीक पनि हो । घाटहरूमा भजन–कीर्तन, लोकगीत र परम्परागत सङ्गीतले वातावरण भक्तिमय बनाउँछ । व्रतालुहरूले कठोर नियम र अनुशासनका साथ छठ पर्व मनाउँछन्, जसले उनीहरूको संयम र समर्पणलाई झल्काउँछ । पछिल्लो समय छठ पर्व मधेसबाहिरका क्षेत्रमा पनि लोकप्रिय बन्दै गएको छ, तर मधेसमा यसको रौनक र महत्त्व अतुलनीय छ ।

यसरी चैती छठ पर्वले धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक मूल्यहरूलाई एकसाथ जोडेर मधेसको जीवनशैलीमा गहिरो प्रभाव पार्छ ।